Co widzi socjolożka religii, patrząc na niedawne strajki kobiet?
Widzę złość i zniecierpliwienie wielu ludzi. A także próbę – pierwszy raz tak mocną – zakwestionowania w naszym kraju hegemonii katolicyzmu oraz ścisłego powiązania między państwem i Kościołem.
Czym różnią się niedawne manifestacje od np. „czarnych protestów” z 2016 r.?
Obecne protesty mają dość wyrazisty antyklerykalny, a niekiedy nawet antyreligijny charakter. Antykościelny komponent był obecny już wcześniej, ale na pewno nie na taką skalę. Tzw. kompromis aborcyjny był traktowany jako porozumienie zawarte między politykami i biskupami. W trakcie „czarnych protestów” grupa warszawskich feministek zorganizowała choćby Konferencję Episkopatu Polek – happening odbywający się przed kościołami. W protestach tej jesieni odniesienia do Kościoła pojawiały się jednak częściej i w bardziej radykalnej formie. Jest też nowy wątek, który obserwowałam np. w dyskusjach internetowych: pytanie o to, na ile osoby pozostające w Kościele legitymizują działania instytucji. Reakcji oczekuje się dziś nie tylko od hierarchów, ale też od zwykłych wiernych. Zmienił się również kontekst. Gniew wobec Kościoła wynika nie tylko z jego oddziaływania na prawo dotyczące przerywania ciąży. Na nastroje antykościelne wpływają też przypadki pedofilii wśród księży i ich ukrywanie przez hierarchów czy udział biskupów w nagonce przeciwko osobom LGBT+.
Co wiemy o uczestniczkach i uczestnikach jesiennych protestów?
Na pewno jest to protest ludzi młodych. Widzimy w badaniach, że są oni coraz mniej religijni i coraz słabiej związani z Kościołem. Analizy Pew Research Center pokazują, że w Polsce luka pokoleniowa w religijności należy do największych na świecie – dla osób młodszych (do 40. roku życia) religia jest znacznie mniej ważna niż dla starszych (powyżej 40 lat).
Jest to też wydarzenie, które nie ograniczało się do dużych miast. Protestowano również w małych miejscowościach, w których np. wystąpienie przeciw lokalnemu proboszczowi może nieść z sobą poważniejsze konsekwencje niż w Warszawie.
W protestach kobiet biorą też udział katolicy i katoliczki. Z sondażu przeprowadzonego przez Kantar w listopadzie 2020 r. wynikało, że 67% wierzących sprzeciwia się wyrokowi Trybunału, a 45% popiera uliczne protesty.
Pojawiały się też takie inicjatywy jak np. list otwarty „Mówię dość: katoliczki przeciw wyrokowi TK”. To nie była może powszechna akcja, ale dla pewnych środowisk znacząca.
Pytam o Strajk Kobiet, bo według części publicystów to przełomowe wydarzenie, które stanie się przyczyną przyśpieszonej sekularyzacji i masowego odchodzenia Polek z Kościoła. Czy tak jest w rzeczywistości?
Trudno to tak jednoznacznie ocenić. Widzimy dużą różnorodność postaw: dla jednych kobiet ostatnie wydarzenia mogą być bodźcem do podjęcia decyzji o apostazji – zwłaszcza dla tych, które już wcześniej były na marginesie Kościoła lub pozostawały de facto religijnie obojętne. Inne zostaną w Kościele, choć będą stawiać opór wobec jego nauczania w sprawach społecznych. Ale są też takie, które popierają ograniczenie prawa do aborcji.
Niezależnie od tego badania pokazują, że większość Polaków nie chce, aby Kościół wypowiadał się na temat stanowienia prawa. Podobnie jak nie chce, aby mówił, na kogo należy głosować. Lepiej postrzegamy wypowiedzi przedstawicieli Kościoła związane z działalnością opiekuńczą, charytatywną czy z problematyką moralną, ale niedotyczącą spraw najbardziej intymnych czy powiązanych z prawodawstwem. Szerokie poparcie dla strajków można interpretować właśnie jako wyraz niechęci do ingerencji Kościoła w politykę i życie prywatne obywateli, a niekoniecznie jako zapowiedź masowych apostazji, choć na mniejszą skalę one też mają miejsce.
A czy w Polsce kobiety są bardziej religijne niż mężczyźni?
Tak. W badaniach analizujących religijne autodeklaracje, stopień wiedzy i akceptacji dogmatów oraz poziom praktyk od lat utrzymują się te same zależności: kobiety są bardziej religijne niż mężczyźni, osoby starsze niż młodsze, mieszkańcy wsi od mieszkańców miast, gorzej wykształceni niż lepiej wykształceni. Luka płciowa w religijności to zjawisko nie tylko polskie – w innych krajach o tradycji chrześcijańskiej występują podobne dysproporcje między religijnością kobiet i mężczyzn. Co ciekawe, z kolei np. w islamie i judaizmie mężczyźni są tymi, którzy częściej praktykują w meczecie lub synagodze. Wynika to zapewne z obecnego w tych religiach silnego podziału na obowiązki religijne kobiet i mężczyzn. Udział w publicznym wymiarze życia religijnego jest tam wiążący dla mężczyzn, inaczej niż dla kobiet.
Może więc ewentualne odejście kobiet z Kościoła rzeczywiście sprawiłoby, że sekularyzacja w Polsce przeszłaby z kłusu w galop?
Gdyby kobiety zastrajkowały i przestały uczyć dzieci pacierza? Być może. Istnieje społeczne wyobrażenie, że to kobiety bardziej odpowiadają za religijne wychowanie dzieci, więc może taki strajk byłby skuteczny.
Pani najnowsze badania rzucają ciekawe światło na religijność kobiet: pokazują, że młode, wykształcone kobiety z wielkich miast wcale nie muszą odchodzić z Kościoła, ale mogą znaleźć w nim swoją niszę.
Jestem kierowniczką projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. Opór i podporządkowanie. Sprawczość religijna katolickich kobiet w Polsce. Pomysł na projekt pojawił się w kontekście dość rozpowszechnionego przekonania, że wielkomiejskie, wykształcone kobiety będą odchodziły z Kościoła m.in. dlatego, że mają silniejsze tendencje do emancypacji, której zwykle nie łączymy z religią. Nie neguję, że takie są trendy. Zaciekawiło mnie jednak, w jaki sposób te kobiety, które zostają w Kościele, prowadzą swoje życie religijne. W zespole projektowym, razem z Katarzyną Leszczyńską i Agatą Rejowską, przeprowadziłyśmy wywiady pogłębione z blisko 50 katoliczkami. Wszystkie były religijnie zaangażowane, uczestniczyły w działalności wspólnot i grup religijnych, prowadziły katolickie blogi itp., a jednocześnie należały do grupy stosunkowo młodych (22–45 lat), wielkomiejskich i wykształconych. Dodatkowo prowadziłyśmy badania etnograficzne w trzech stricte kobiecych grupach katolickich.
