Nie można nie zajmować się wszystkim

„Winny” – orzekła ława przy­sięgłych w 2000 r. podczas Sądu nad XX wiekiem, odpowiadając na pytanie, czy kończące się stu­lecie słusznie jest oskarżane o „lek­komyślne zawierzenie rozumowi”.

Pamiętam, że jako przewodniczący tej rady (zaproszony przez organi­zatora dyskusji, redakcję „Tygo­dnika Powszechnego”) przekony­wałem pozostałych jej członków, iż nauka nie jest jednak skierowana przeciwko ludzkości. Pouczające doświadczenie.

Teraz obserwujemy odwrót od rozumu, stąd sukcesy populistów, podważanie skuteczności szcze­pionek czy narastająca niechęć do „obcych”.

A mamy jakiś inny, pozarozumowy sposób poznawania świata, by ten odwrót od rozumu mógł być sku­teczny? No właśnie… Będę bronił rozumu do ostatniej kropli krwi, ale zwracam uwagę, że czasy są nie­pewne, przez co ludzie czują się zagrożeni. Tym bardziej że usta­wicznie ich się straszy: niezdrową żywnością, zanieczyszczeniem środowiska, chorobami nowotwo­rowymi… Przecież o wzrastającej wykrywalności nowotworów mówi się wprost, że są skutkiem rozwoju cywilizacyjnego. A gdzie fakty? One mówią co innego: wydłużyła się średnia życia człowieka (z 49 lat w 1900 r. do ok. 80 lat obecnie), poja­wiła się skuteczna diagnostyka.

Zapadamy więc na nowo­twory – dawniej nie dożylibyśmy momentu, gdy się u nas rozwiną albo nie zdołano by ich rozpoznać.

Naturalnie. Ale ludzie atakowani sprzecznymi informacjami albo niedoinformowani zwracają się w irracjonalną stronę przedziw­nych mniemań, w tym teorii spi­skowych. Niemniej nie ma tu reguły. Jeden z moich uczniów (uważam go zresztą za pierwszorzędnego uczonego) to przekonany zwo­lennik teorii spisku smoleńskiego i nie jest jedyną osobą z tytułami naukowymi, która nie wierzy, że katastrofa w Smoleńsku była nie­szczęśliwym wypadkiem. W jego mniemaniu dowodem na to, że prezydent Lech Kaczyński zginął w zamachu, jest otrucie przez Rosjan polonem Aleksandra Litwi­nienki, byłego agenta KGB, w Lon­dynie, w 2006 r. Bo Rosja, zdaniem wyznawców tej teorii, nie wybacza…

Dlaczego metoda naukowa nie pomaga im takich mniemań porzucić?

Bo posługują się nią wybiórczo i nie stosują jej do teorii zamachu smoleńskiego. A dlaczego wykształceni ludzie, którzy dawno opanowali umiejętność czytania ze zrozumieniem, mają dostęp do wolnych mediów i szybkiego Internetu, co daje im możliwość sprawnego weryfikowania infor­macji, przestają szczepić swoje dzieci, bo uważają, że szczepionki są niepotrzebne albo nawet szko­dliwe? Stworzenie możliwości o niczym nie przesądza, bo, po prostu, można z nich nie skorzy­stać i pozostać ignorantem. Mój znajomy, gdy pytam go o jakąś książkę, mówi: „Nie czytałem, ale byłem blisko tekstu”… To jest wła­śnie to!

Swojego ucznia zapytałem, jak to możliwe, że w zamach smoleński wierzą tylko osoby o poglądach prawicowych? Odpowiedzi nie otrzymałem i nie mogło jej być, bo w tej historii – jak w każdej teorii spiskowej – nie chodzi o badanie faktów, ale o komfort przynależ­ności do wspólnoty, która wierzy w to samo. A przez to zwalnia od myślenia i ryzyka samodzielnego decydowania.

Jak w sekcie.

Jak w każdym systemie religijnym. W Sądzie nad XX wiekiem zwo­lennicy przekonania, że nauka wyrządziła wiele krzywd ludzkości, powoływali się na przykład energii jądrowej. Znowu: przypomnijmy fakty. Bomby atomowej użyto w ramach działań zbrojnych tylko dwa razy, i to w ważnym celu, bo jej zastosowanie natychmiast zatrzy­mało wojnę. Zginęło i zmarło na skutek napromieniowania ponad 400 tys. mieszkańców Hiroszimy i Nagasaki. Tyle że przed użyciem bomby zginęło 2 mln żołnierzy amerykańskich i porównywalna liczba japońskich, a wojna, którą Japończycy prowadzili na wynisz­czenie, zdawała się nie mieć końca.

Do tej pory nie zdarzył się też ani jeden wypadek w elektrowni atomowej, kiedy zawiodłyby apa­ratura czy system. Za każdym stały błędy ludzkie: w Czarnobylu testowano nowy program bezpie­czeństwa, przeprowadzając niedopracowany eksperyment. Szereg zaniedbań, które by się nie poja­wiły, gdyby postępowano zgodnie z regułami sztuki, jest wyczerpu­jąco opisany.

Tsunami, które doprowa­dziło w marcu 2011 r. do wybuchu reaktorów w Japonii, też było do przewidzenia?

A kto buduje elektrownię atomową na styku płyt tektonicznych, i to jeszcze na brzegu morza? Znowu: błąd ludzki. Tyle że większość ludzi, choć pozyskanie wiedzy na ten temat nie jest trudne, nie­wiele o tym wie i jest przekonana, że energia atomowa wszystkim zagraża, a to nieprawda. Co więcej: nie ma od niej odwrotu. We Francji 78% energii pochodzi z elektrowni atomowych i taki sposób jej pozy­skiwania to nasza jedyna nadzieja.

W 2013 r., kiedy otrzymywał Pan tytuł profesora honorowego Uniwersytetu Jagiellońskiego, wyli­czono szereg Pana osiągnięć: od badania katalizatorów zeoli­tycznych przez ułamki łańcusz­kowe po zaangażowanie w odbu­dowę Teatru Szekspirowskiego w Gdańsku. Za tym wszystkim musi stać gigantyczna praca…

No, napracowałem się… Spędziłem sześć miesięcy życia w samolocie, licząc tylko podróże do USA, gdzie byłem 89 razy, z czego 82 – służ­bowo. Takie podróże były tury­stycznie bezużyteczne, bo polegały na tym, że z sutereny na uniwer­sytecie w Cambridge przemiesz­czałem się do sutereny którejś z uczelni w USA. Zawsze za to roz­mawiałem z sąsiadami w samo­locie i jeszcze mi się nie zdarzyło spotkać nudziarza. Podczas pew­nego 15-godzinnego lotu z Los Angeles do Amsterdamu na sie­dzeniu obok mnie leżało pudło ze skrzypcami. Po drugiej stronie sie­działa Japonka, która miała cały czas zamknięte oczy. Po siedmiu godzinach lotu zdecydowałem się zamienić parę uprzejmych słów: „Czy to jest strad?”. „Tak, to jest stradivarius”. „Mogę zobaczyć?”. „Proszę”. Rzeczywiście – Antonio Stradivari, Cremona, 1707. „Jak mogłaś sobie pozwolić na takie skrzypce, przecież one kosztują z milion dolarów?” „Cztery miliony. Cesarz mi kupił, ja nie jestem bogata”. „Możesz mi zagrać Cha­conne?” „Naturalnie”. Wstaje, stroi skrzypce, w samolocie zapada cisza, a ona zaczyna grać dla mnie Chaconne z II Partity d-moll Bacha…

Wracając do meritum: można ciężko pracować i niewiele osiągnąć, gdy zabraknie szczęścia. A ja zawsze miałem ogromne szczęście.

Co było najpierw?

Kilku fantastycznych uczonych, z którymi mogłem pracować. Pierw­szym był prof. Patrick Meares, szef Wydziału Chemicznego na Uniwer­sytecie Aberdeen w Szkocji, który zaproponował mi pracę po wyjeździe z Polski w 1968 r. (Nawiasem mówiąc: gdy zmarł w 2014 r., zapisał mi w testamencie 2 tys. funtów. Nie potrzebuję tych pieniędzy, ale czyż nie jest to ludzki, miły gest?) Drugim uczonym był prof. Richard M. Barrer, Nowozelandczyk, z Impe­rial College w Londynie.

Ten od zeolitów, najważniejszych katalizatorów w przemyśle rafineryjnym, i sit molekularnych, czyli „nanoporowatych materiałów o ściśle określonym, wąskim zakresie porów, które posiadają zdolność selektywnego absorbowania cząsteczek związków chemicznych”?

Ten sam, a zaimponował mi lapidar­nością prac naukowych i tego się od niego uczyłem. Gdy zacząłem z nim pracować, na przekazanie treści, które on zawierał w 150 słowach, ja potrzebowałem 400. A wydawało mi się, że skoro od dziecka mówię biegle po angielsku… Z kolei prof. Peter Medawar znany z badań nad tolerancją układu odpornościowego na przeszczepianie narządów (lau­reat Nagrody Nobla z 1960 r. w dzie­dzinie fizjologii i medycyny) dał mi dobrą radę – nigdy nie pracuj dla chleba nad tematem, z którego napisałeś doktorat, bo będziesz całe życie pracował nad tym samym.

Chodzi o to, żeby, zmieniając dziedziny i tematy, cały czas się uczyć?

Tak. Przez lata zajmowałem się magnetycznym rezonansem jądrowym i wykładałem tematy z nim związane na całym świecie, ale nie w Cambridge, gdzie pra­cowałem od lat 70. do emerytury. W Cambridge jest bowiem przy­jęte, że jego pracownicy nigdy nie wykładają tematu, w którym są spe­cjalistami. Kiedy dziekan poprosił mnie o poprowadzenie zajęć ze spektroskopii molekularnej, odpo­wiedziałem: „Ale ostatni raz czy­tałem o tym na studiach…”. „No to się nauczysz” – usłyszałem. I to nie jest takie złe, tym bardziej że ten intelektualny płodozmian współgra z systemem nauczania w Cam­bridge, opartym na instytucji colle­ge’u. To college kieruje nauczaniem studentów, a nie ma możliwości, by którykolwiek z nich mieszkał poza nim. Tam się uczą, tam mieszkają ich promotorzy. I każdy ma obowiązek zjeść przynajmniej cztery obiady tygodniowo z mieszkań­cami swojego college’u. W todze, rzecz jasna.

Jaka jest zaleta wspólnego spo­żywania befsztyków?

Można porozmawiać, np. ze stu­dentem etnografii albo numizma­tyki – z kimś, kogo trudno byłoby mi spotkać, gdyby nie college, gdzie nawet rozmieszczenie pokoi sprzyja jak najczęstszej interakcji między ludźmi różnych specja­lizacji. Dzięki temu dochodzi do wymiany myśli między osobami, które mogą być dla siebie inspiru­jące. Taki system nauczania jest drogi, bo elitarny, ale sprawdza się od 800 lat, pozwalając znaleźć w każdym pokoleniu najzdolniej­szych studentów.

Kim był kolejny naukowiec, którego miał Pan szczęście spotkać?

Sir John Meurig Thomas – genialny wykładowca, który potrafi wyja­śnić działanie czteropoziomowego laseru 10-letniemu dziecku. Ma też do perfekcji opanowaną umiejęt­ność organizowania współpracy, tzn. dobierania ludzi i wskazy­wania tych tematów i pomysłów, którymi warto się było zająć, nim ktokolwiek zdał sobie sprawę z ich znaczenia. W 1980 r. spo­tkałem na schodach swojego insty­tutu w Cambridge prof. Thomasa, który niósł kserokopię afisza infor­mującego o jakiejś zupełnie nie­znaczącej konferencji naukowej w NRD. Afisz był ledwo czytelny, bo była to chyba piąta kopia z kopii, ale sir John Meurig Thomas stwier­dził: „To jest ciekawa rzecz. Może mógłbyś się tym zająć z Colinem?”. A Colin to prof. Fyfe z The Univer­sity of Guelph koło wodospadu Niagara w Kanadzie, specjalista od badania rezonansem magne­tycznym, czyli uzyskiwania metodą nieinwazyjną obrazów wnętrza obiektu, czemu miała być poświę­cona ta mało znana konferencja za murem berlińskim. Dzień później byłem już w Kanadzie i zająłem się tematem, o którym nie wiedziałem nic, poza tym, co mi opowiedział mój przyjaciel prof. Jacek Hennel z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Który pierwszą konferencję na temat rezonansu magnetycznego i jego zastosowań zorganizował w Krakowie w 1967 r.

Prof. Thomas dobrze wybrał czas, bo rok 1980 to był ten moment, kiedy należało się zająć rezo­nansem magnetycznym w ciele stałym.

A dlaczego to ma takie zna­czenie – że w ciele stałym?

Bo są oddziaływania, które w cieczy i gazie stają się niewykrywalne na skutek bardzo szybkiego ruchu czą­steczek na poziomie molekularnym. Widmo, uzyskiwane w czasie badania rezonansem, jest wtedy szerokie i pozbawione detali. Nato­miast w przypadku ciała stałego, jak wykazano już w 1958 r., jest inaczej. Jeśli wiruje się próbką ciała sta­łego pod kątem magicznym, czyli 54 stopni i 47 minut ( jest to kąt między przekątną sześcianu a jego krawędzią), z prędkością co naj­mniej 5 tys. razy na sekundę, uzy­skuje się znakomity, pełen szcze­gółów obraz. Dopóki nie pojawiła się odpowiednio czuła aparatura, te ustalenia były nieprzydatne. Ale kiedy wprowadzono do rezonansu magnesy nadprzewodzące, które wytwarzają ogromne pole magne­tyczne, wszystko się zmieniło. Pracując na takiej maszynie w Guelph, zrozumiałem, co mógł czuć Chri­stiaan Huygens, XVII-wieczny optyk holenderski, który podał zasady wykonania soczewek ze szkła i kryształu. To pozwoliło zbu­dować pierwsze mikroskopy i teleskopy optyczne. Wyobrażam sobie, że brał pod mikroskop kroplę ze stawu, po czym oglądał niestworzone rzeczy. Albo kawałek jedwabiu czy płótna, które ukazy­wały mu strukturę włókien.

Z rezonansem było podobnie – wszystko było interesujące, jakby otwierała się przed nami nowa warstwa rzeczywistości. I to błyska­wicznie – badanie próbki dla otrzy­mania widma trwało parę minut. Rezonans pozwolił poznać struk­turę kamfory, która w zetknięciu z tlenem momentalnie podlega sublimacji, czyli przechodzi ze stanu stałego do gazowego. Ist­niało 17 pomysłów na jej struk­turę. A jedno widmo RM, otrzy­mane w ciągu dwóch minut, od razu podało właściwą. Inaczej niż w dyfrakcji rentgenowskiej, która dla zbadania struktury materiału potrzebuje jego skrystalizowania (co nie zawsze jest łatwe, a nawet wykonalne), rezonans nie wymaga przygotowania materiału. Do dziś jest to najlepsza metoda badawcza struktury rzeczywistości w chemii i fizyce.

Z Cambridge przywiozłem parę próbek zeolitów, które są krze­mianami, by zbadać je rezonansem.

Dlaczego interesował was właśnie ten minerał?

Bo połowa spośród 3 tys. mine­rałów istniejących na Ziemi to krzemiany.

Jest ich dużo, więc są użyteczne?

Wszystko jest tworzone na bazie krzemu. W tym wspomniane już zeolity – krystaliczne glinokrze­miany o uporządkowanym sys­temie mikroporów, używane w rafi­neriach jako katalizatory. Niemal każda kropla benzyny przechodzi przez zeolity, więc są produkowane w ilościach megatonowych. W Guelph po raz pierwszy pod­daliśmy katalizatory zeolityczne badaniu magnetycznym rezo­nansem jądrowym z rotacją próbki pod kątem magicznym. I efekt był taki, że produkowaliśmy jedną publikację dziennie: rano przepro­wadzaliśmy pomiary, po południu – pisaliśmy artykuł. Widmo struk­tury materiału było za każdym razem tak olśniewająco dokładne, że wymagało zaledwie lapidarnego tekstu objaśniającego.

Badanie zeolitów to nie wszystko. Rezonans magnetyczny jest wrażliwy na pierwiastki lekkie, a że np. organizm człowieka składa się w 70% z wody, badanie rezonansem stało się nieodzowne w diagnostyce chorób nowotworowych i neuro­degeneracyjnych. RM da nam więc obraz wnętrza guza, który powstał w zdrowej tkance, ale również zmian w układzie nerwowym człowieka z chorobą Alzheimera. Metoda badania została tak udo­skonalona, że dzisiaj już nie tylko człowieka, ale nawet pchłę można prześwietlić w taki sposób, jakby ją podzielono na tysiąc plasterków.

W 1993 r., razem z prof. Hen­nelem, wydał Pan w Longman Scientific and Technical Funda­mentals of Magnetic Resonance – książkę, która szybko stała się „biblią” fizyków rezonansowych.

Podarowaliśmy ją nawet Janowi Pawłowi II podczas prywatnej audiencji, tłumacząc, na czym polega to badanie. Prof. Hennel, wręczając egzemplarz, zapytał: „Ojcze Święty, jak można kie­rować Kościołem powszechnym, nie mając książki o rezonansie magnetycznym?”…

Rozpoczął Pan te badania w idealnym momencie, kiedy wreszcie dawały one znakomite wyniki, więc…

To dowód na to, że mówiłem prawdę: mam dużo szczęścia w życiu.

Ale dlaczego w pewnym momencie zarzuca je Pan, by szukać wyzwań gdzie indziej?

Mój kolega, który zaszedł dość daleko na znanej uczelni, pewien temat uczyni ł przedmiotem magisterium, doktoratu, habili­tacji. Został profesorem, ale wciąż go zgłębia, choć jest to drobny wycinek z małego fragmentu rze­czywistości. Zajmuje się tym także czworo jego uczniów. I to jest nawet ważne, a ja zdaję sobie sprawę, że specjalizacja jest nie­unikniona, ale jak długo warto drążyć jeden temat czy, jak w przy­padku rezonansu magnetycznego, jedną technikę badawczą? Naj­bardziej frapujące problemy roz­wiązuje się z reguły jako pierwsze. Potem, mimo że eksperymenty stają się coraz bardziej wymyślne, wcale nie osiągamy obiecujących wyników. A więc: trzeba wiedzieć, kiedy rozpocząć pracę nad danym tematem, ale jeszcze ważniejsze jest podjęcie decyzji o jej zakoń­czeniu w odpowiednim momencie.

Zadałem sobie pytanie: „Co po mnie zostanie za 50 lat?”. W moim wieku nie warto się okłamywać, ale warto się zastanowić… Wyszło mi, że nawet jeśli przeprowadzę kolejne badania za pomocą rezo­nansu magnetycznego, za 10 czy 20 lat pojawi się naukowiec z o wiele lepszą aparaturą i odeśle moje prace do lamusa. Wtedy przypo­mniałem sobie, że kiedyś studio­wałem matematykę.

I zajął się Pan ułamkami łań­cuszkowymi oraz funkcją dzeta Riemanna, bo mają dłuższy termin ważności?

Chodzi o rezultat. Wzór na długość okręgu to 2πr, tak? I to jest finał – nikt nie może podać innego. Prof. James Moriarty, fikcyjna postać z opowiadań Arthura Conana Doy­le’a, nazywany przez Sherlocka Hol­mesa „geniuszem zła”, był pierwszo­rzędnym matematykiem i zajmował się właśnie ułamkami łańcuszko­wymi. W latach 90. XIX w. uwa­żano bowiem ten temat za bardzo ciekawy. Uczeni doszli jednak do pewnego punktu i dalej nie potrafili pójść. Następny krok to są już moje trzy prace.

Matematyka daje możliwość opisu rzeczywistości takiej, jaka ona jest. Czy to się Panu w niej podoba?

„Rzeczywistość” to nie jest dobre słowo, bo matematyka nie ma nic wspólnego z rzeczywistością i nie jest oparta na doświadczeniu.

Za to daje nam język, który tę rzeczywistość właściwie opisuje.

A dlaczego?

Nie wiem.

Ja też nie wiem. 17 jest liczbą pierwszą zarówno tutaj, jak na galaktyce najbardziej oddalonej od Drogi Mlecznej. I ta właściwość, podobnie jak inne matematyczne reguły, istniała zawsze i obowią­zywałaby nawet wówczas, gdyby człowiek nigdy się nie pojawił. Na pewno więc tego nie wymyśli­liśmy, prędzej odkrywamy i pra­cowicie dowodzimy. Pytanie, dla­czego tak jest, uważam za na tyle istotne, że nawet nie próbuję na nie odpowiadać.

Kiedy porzucał Pan rezonans magnetyczny na rzecz matema­tyki, miał znaczenie fakt, że ten temat pozwala stawiać zasad­nicze pytania?

Nie stawiałem takich pytań. Zająłem się matematyką, bo intrygowały mnie konkretne zagadnienia, jak ułamki łańcuszkowe albo liczby pierwsze. Wie Pani, czym są bliź­niacze liczby pierwsze?

Nie mam pojęcia.

Takie, które się różnią o dwa, a dzielą się przez siebie i przez jeden, np. 17 i 19 są takimi licz­bami. Wróciłem do tych zagad­nień wiele lat po studiach, które rozpoczynałem od chemii. Mate­matyka pojawiła się jednak dość szybko jako drugi kierunek. Muszę przyznać, że na studiach też mnie szczęście nie opuszczało. Rozpo­cząłem je bowiem w wieku 16 lat…

Nikt nie czynił Panu wstrętów, że zdaje maturę tak wcześnie?

Nie – poszedłem do szkoły w wieku sześciu lat, od razu do drugiej klasy. Rozpoczynając studia, byłem za młody na zajęcia w studium woj­skowym, dzięki czemu miałem jeden dodatkowy dzień na naukę. Po studiach uznano mnie za nie­zdolnego do służby wojskowej w czasie pokoju (zdaje się, że mój ojciec, lekarz w Klinice Okulistycznej Akademii Medycznej w Krakowie, miał z tym coś do czynienia…), więc czas, który zabrałby mi poligon, mogłem spę­dzić w laboratorium. W Cambridge też miałem szczęście, bo nie miesz­kałem w college’u przez 18 lat – nikt mi tego nie proponował, bo wszyscy myśleli, że już dawno tam jestem. A college to pożerająca czas kap­suła w czasoprzestrzeni – praca ze studentami, wspólne obiady… Znowu: uniknąłem tego, pozyskując w każdym tygodniu dwa dodatkowe dni na pracę.

Jakie Pan miał ambicje jako młody człowiek?

Interesowałem się nauką i litera­turą, tyle. I jeszcze od lat licealnych oglądałem mnóstwo filmów w kinie. Tym bardziej że to było tuż po prze­łomie październikowym i w Polsce pojawiły się jednocześnie wszystkie najważniejsze filmy z lat 40. i 50. Chciałem obejrzeć każdy, więc prze­mieszczałem się z kina do kina, do tego dochodziły seanse w Dysku­syjnym Klubie Filmowym. Łatwe to nie było, bo uczyłem się w I Liceum Ogólnokształcącym im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie, które miało surowy rygor, m.in. lekcje zaczynały się o siódmej, tymczasem pierwszy poranek kinowy był już o dziesiątej. Mimo to urywałem się z zajęć, by oglądać dzieła Berg­mana, Dreyera, Felliniego. Wiem: każdy film to iluzja, utrwalony na taśmie wymyślony świat, ale czy to coś zmienia? Na stole, który stoi przed nami…

Założonym w całości płytami DVD z filmami.

Jest ich tam 6 tys. – w tym wszystkie znakomite dzieła. Nie widzia­łem nawet połowy z nich, ale świa­domość, że je mam i w dowolnym momencie mogę wejść w każdą z tych historii, daje mi przyjemne poczucie komfortu.

Co nie jest marzeniem uto­pistów, ale realnym problemem naukowym, tyle że nie doceniamy jego znaczenia?

Na przykład magazynowanie energii. Niemcy usiane są wiatra­kami, które produkują dzień i noc masę elektryczności – więcej, niż można na bieżąco zużyć. Jak ją zmagazynować, kiedy nie ma odpowiednio pojemnych baterii? A smartfony, które trzeba ładować, co trzy–cztery dni? Akumulator samochodowy to konstrukcja z 1859 r., która opiera się na ogni­wach galwanicznych, zbudowanych z elektrody ołowiowej, i kwasie siarkowym, spełniającym funkcję elektrolitu. Nie mamy możliwości magazynowania energii dostosowanych do obecnego na nią zapotrzebowania, bo elektrochemia od lat jest ubogą krewną w nauce. Jest niepopularna, więc najbardziej obiecujący uczeni nie chcą się zaj­mować takimi tematami.

A co do iluzji: rozmawiałem kiedyś z brytyjskim ministrem szkolnictwa wyższego, zachwy­conym samochodem napędzanym wodorem. Zapytałem go więc: „Skąd się bierze wodór?”. „Nie wiem, chyba z atmosfery”. „Nie, atmosfera nie zawiera wodoru w stanie czystym, bo jest on pierwiastkiem mocno reaktywnym i natychmiast łączy się z tlenem. Otóż uzysku­jemy go z wody, dzięki elektrolizie”. A co jest potrzebne do przeprowa­dzenia elektrolizy?

Prąd elektryczny.

Który uzyskujemy?

W Polsce wciąż z węgla.

I tak wygląda ekologiczność auta na wodór czy samochodów elek­trycznych. To zacznie mieć sens, jeśli ludzie pozbędą się uprzedzeń i zaakceptują budowę elektrowni atomowych. À propos paliwa: sie­działem kiedyś obok mocno star­szego człowieka. Swoim zwyczajem – odezwałem się. Warto było. Moim sąsiadem okazał się Red Adair, a właściwie Paul Neal Adair – amerykański specjalista od ugaszania pożarów szybów naftowych, który m.in. pomagał na polach naftowych Kuwejtu podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r. Tym razem wracał z Jasła.

Wszystkie Pana historie są prawdziwe?

Moja żona uważa, że jedyny pro­blem z moimi historiami jest taki, iż nie są zmyślone. Uczniów też miałem autentycznych. To zresztą kolejny dowód na to, że miałem szczęście w życiu, bo niby dla­czego trafiali mi się tacy fanta­styczni studenci czy doktoranci? Trzech wypromowanych przeze mnie doktorów trzęsie teraz nauką chińską. Dla równowagi: osłabiłem Państwo Środka, umożliwiając sze­ściu moim doktorom, Chińczykom, fenomenalnie pracowitym, dalszą pracę naukową w USA. Teraz są już obywatelami tego kraju. Jesienią 2016 r. byłem w Kuala Lumpur, gdzie odwiedziłem moją były dok­torantkę – bardzo bystrą kobietę. Od dawna jest już profesorem. A kiedy zaczęła opowiadać, że była już rektorem uniwersytetu, mini­strem szkolnictwa, a dopiero co król Malezji nadał jej tytuł szlachecki, pomyślałem sobie, że może i ja tym, czego ją nauczyłem, przyczyniłem się do jej sukcesu.

Nie kusiło Pana, by po 1989 r. wrócić do Polski?

Nigdy, nawet nie starałem się o polski paszport. Skoro wówczas kiedy Polacy borykali się np. z opre­sjami stanu wojennego, hulałem swobodnie po świecie jako pod­dany królowej Elżbiety II, nie mam moralnego prawa starać się o ten dokument teraz, gdy polski pasz­port jest zapewne lepszy od bry­tyjskiego, bo Polska ma mniej wrogów niż Wielka Brytania. Ale jest coś jeszcze – wielu miało o to do mnie żal. Jeszcze przed prze­łomem zaproszono mnie na kongres „uczonych polskich na obczyźnie”. Odpisałem, że nie jestem na obczyźnie, tylko u siebie. To jest clou sprawy: nie uważam siebie za „polskiego naukowca”. Jestem po prostu naukowcem, bo nauka jest jedna i nie potrzebuje przynależ­ności narodowej.

Co jest w życiu najważniejsze?

Na pewno nie szczęście. Sukces też jest niewiele wart. Co nam przyjdzie z tych wszystkich opu­blikowanych prac czy pozyskanych tytułów? Nic. Wielu ludzi uważa, że za bardzo rozpraszałem się w zain­teresowaniach, a ktoś mi nawet powiedział, że gdybym skupił się na jednym, dostałbym Nobla. Potraktowałem to jak ponury żart… Z dwóch poglądów na świat – pierwszy: życie jest zbyt krótkie, żeby się zajmować wszystkim, drugi: życie jest zbyt krótkie, żeby się nie zajmować wszystkim – zde­cydowanie podpisuję się pod tym drugim. Nawet jeśli płaci się za to brakiem Nobla.

Życie trzeba przeżyć w taki sposób, żeby miało ono sens. Bez poczucia, że traci się czas – trzeba je więc poświęcić zajęciu, które uważa się za wartościowe. Dla mnie czymś takim była nauka. Używam czasu przeszłego, bo dzi­siaj jedyna praca naukowa, jaką wykonuję, to recenzowanie wnio­sków grantowych i prac nauko­wych. Czytam wciąż „Nature” i „Science”, by wiedzieć, co się dzieje, ale własnej nauki już nie uprawiam. Dumam też nad pewnym problemem matema­tycznym, dość trudnym, niestety, ale nie tracę nadziei, że sobie z nim poradzę. A poza tym uczę się nie­mieckiego i gram na fortepianie.

Wracając do tego, co najważniejsze.

W życiu? Każdy z nas rodzi się oryginałem, a umiera kopią, więc chodzi o to, żeby nie stać się kopiąi nie gonić za tłumem. Poza tym nie mam wielkich przemyśleń filo­zoficznych. Z filozofią jest zresztą tak, że stawia intrygujące pytania, ale nie potrafi dać równie cieka­wych odpowiedzi. I na dodatek jest nieweryfikowalna.

Nigdy więc nie wiemy, czy udzieliliśmy prawidłowej odpowiedzi…

_

Jacek Klinowski – Prof., ukończył chemię i matematykę, specjalista od magnetycznego rezonansu jądrowego, emerytowany profesor Cambridge University i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor 502 publikacji, kilkunastu opublikowanych w „Nature” i „Science”, z liczbą cytowań wynoszącą ponad 18 tys. (23 prace dotyczą matematyki stosowanej i czystej matematyki). Członek stowarzyszenia British Friends of the Gdańsk Theatre, które wspierało odbudowę, a obecnie funkcjonowanie Teatru Szekspirowskiego w Gdańsku. Autor książki Cinema, the Magic Vehicle. A Guide to Its Achievement (wraz z Adamem Garbiczem, kilka wydań anglo- i polskojęzycznych). Jego żona, prof. Margaret Klinowski, jest badaczką ssaków morskich, emerytowanym profesorem Cambridge University