fbpx
Boris Konstantinowitsch Bilinski, Public domain, via Wikimedia Commons
Monika Świerkosz luty 2022

Kobieta maszyna

 Już od czasów pierwszych mechanicznych lalek widać, że technologia traktowana jak fascynujący, tajemniczy Inny naznaczona została żeńskością i, podobnie jak kobiety w społeczeństwie, musiała zostać poddana kontroli mężczyzn.

Artykuł z numeru

Uchodźców w dom przyjąć

Czytaj także

Dariusz Rosiak

Jaszczury to też ludzie

Lubię robić literackie wycieczki w przeszłość choćby po to, żeby zobaczyć w  niej motywy, które w często zaskakująco przekształconej formie powracają we współczesnej wyobraźni. Ciekawym polem dla tej lustrzanej zabawy okazuje się literatura science fiction, głównie dlatego że odsłania jednocześnie historyczne i  uniwersalne fundamenty kultury. To dzięki tej literaturze najlepiej widać, do jakiego stopnia nauka i wiedza pozostają zawsze „dziećmi swoich czasów”, zaś lęki, pragnienia i fantazje dziedziczymy po odległych przodkach.

W  przeciwieństwie do Frankensteina Mary Shelley, który na stałe wpisał się w naszą wyobraźnię kulturową, inna perełka literatury science fiction została niemal zupełnie zapomniana. To pochodząca z  1886  r. Ewa jutra (L’Eve future) hr. Augusta de Villiers de I’Isle-Adama. Piszę „niemal”, bo powieść, która urzekła Mallarmégo, Verlaine’a, Anatola France’a oraz Borgesa i do dziś uznawana jest za arcydzieło okresu symbolizmu, w pośredni sposób przeniknęła do samego rdzenia nowoczesności. Stało się tak za sprawą kultowego filmu Fritza Langa Metropolis (1927), do którego scenariusz napisała jego żona Thea von Harbou, pastiszując i kompilując kilka znanych utworów literackich. Ta „Królowa Kiczu” – jak ją nazywano, nie zawsze zresztą złośliwie  – z  powieści Villiersa zaczerpnęła motyw sobowtórowej „sztucznej kobiety”, która okazuje się ostatecznie źródłem zguby i dla świata, i dla mężczyzny. Jeśli więc intryguje was ciągle podkreślany i najczęściej niszczycielski związek kobiet i maszyn (czy szerzej: technologii) – silnie eksplorowany przez XX-wieczną popkulturę – to właśnie w Ewie jutra możecie zobaczyć korzenie tego nieoczywistego splotu.

Sam motyw jest oczywiście tak stary jak opowieści o Pigmalionie i Galatei czy stwarzaniu kobiety z żebra Adama, ale przynajmniej od pewnego momentu  – gdy do gry o „rząd dusz” nad wyobraźnią (i, dodajmy, portfelami) ludzi włączyła się nauka – ujawnił on dodatkowe sensy. Już od czasów pierwszych mechanicznych lalek widać, że technologia traktowana jak fascynujący, tajemniczy Inny naznaczona została żeńskością i, podobnie jak kobiety w społeczeństwie, musiała zostać poddana kontroli mężczyzn. Trzeba było wytworzyć ambiwalentny, twórczo-destrukcyjny obraz maszyny, która zagraża ludzkości, by uzasadnić konieczność zapanowania nad nią. Czy to nie zastanawiające, że technologiczne utopie i dystopie odzwierciedlają najczęściej świat męskich faustycznych pragnień i frustracji, choć zwykle w centrum stawiają obraz kobiecego ciała i problem tzw. kobiecej natury, kojarzonej z kłamstwem, pustką, piękną iluzją?

Widzimy to dokładnie w Ewie jutra. Bohaterami powieści są 42-letni Thomas Alva Edison  – natchniony, genialny elektryk i wynalazca, zwany „czarodziejem z Menlo Parku”, oraz lord Ewald – szlachetny, bogaty i  melancholijny młodzieniec, którego głęboki zawód miłosny pozbawił chęci życia. Obsesją pierwszego są zjawiska elektromagnetyczne, zwłaszcza dźwiękowe, oraz ich rejestrowanie, utrwalanie i przesyłanie na odległość, obsesją drugiego – wielkie kobiece oszustwo polegające na maskowaniu braku duszy i inteligencji przez fizyczne piękno. Obu mężczyzn łączy nie tylko braterski duch przyjaźni, która w przeszłości pozwoliła Ewaldowi wydobyć Edisona z nędzy, lecz również poczucie, że świat jest zupełnie inny, niż nam się wydaje, że to, co widzimy, jest tylko zewnętrzną formą. O  ile jednak młody lord, odkrywając wszechobecną sztuczność kobiet, traci wiarę w  sens życia, o  tyle genialny wynalazca właśnie w sztuczności pokłada nadzieję na odnowę etyczną świata.

Chcesz przeczytać artykuł do końca?

Zaloguj się, jeden tekst w miesiącu dostępny bezpłatnie.

Zaloguj się