Miesięcznik Znak

z Hansem Joasem rozmawia Michał Jędrzejek

Max Weber nie miał racji

Reformacja bywa czasem rozumiana jako ważny punkt procesu „odczarowania”, jednakże gdy zwrócimy uwagę choćby na silną wiarę Lutra w istnienie diabła, to teza ta wyda się wątpliwa. Niektórzy historycy twierdzą nawet, że lata 1500–1650 to epoka wyjątkowo zaczarowana.

Małgorzata Kwietniewska

Kenoza i dekonstrukcja chrześcijaństwa

Czyżbyśmy dożyli czasów, gdy chrześcijaństwo zostało faktycznie przekroczone, a jego pozostałości zalegające w muzeach i zakurzonych antykwariatach żyją jeszcze dzięki ateistycznej estetyzacji lub erudycyjnemu snobizmowi garstki koneserów i teologów?

z Agatą Bielik-Robson rozmawia Piotr Sawczyński

Posunąć się nieco. Teologia według Derridy

Derrida przypomina nam, że nowoczesności wcale nie należy ujmować jako epoki ateizacji. Religie ulegają wprawdzie dekonstrukcji, ale zmieniając postać, nierzadko ukazują swoje lepsze oblicze – wyzwolone z pogańskiego kultu siły otwierają się na to, co kruche i potrzebujące.

John D. Caputo, Richard Kearney

Anateizm i radykalna hermeneutyka

Richard Kearney i John Caputo opowiadają się za religią pozbawioną dogmatyzmu. Każdy z nich na swój sposób próbuje odnowić tradycyjne wyobrażenia o Bogu i na nowo odkryć wiarę w świecie naznaczonym przez dwie przeciwstawne tendencje: wojownicze religie i ich agresywną krytykę. Swoje stanowiska określili mianem anateizmu i radykalnej hermeneutyki.

Łukasz Kołoczek

Między Tischnerem a Heideggerem

Myśl myśląca samą siebie – to figura odnosząca się zarówno do boga u Arystotelesa, jak i do ducha absolutnego u Hegla. W filozofii od zarania obecna jest również figura przeciwna: myśl myśląca swoje inne, np. świat lub Boga.

Adam Hernas

Skręcona świadomość innego

Tischner dokonuje połączenia metafory światła z sensem mowy i z dobrem, które rozprzestrzeniają się na podobnej zasadzie, nie tracąc swej mocy. Tak jak światło jest dla wszystkich, tak samo sens i dobro służą wszystkim, nie wyczerpując swych zasobów.

z Jean-Lucem Marionem rozmawia Szymon Łucyk

O idolach, ciasnym rozumie i racjonalnej wierze

Religia daje nam dostęp do bardziej złożonych form racjonalności. I w tym sensie paradygmat naukowo-techniczny może zostać dzięki niej poszerzony.

z Szymonem Wróblem rozmawia Michał Jędrzejek

Filozof i Warszawa

Kołakowski, Baczko, Pomian i Siemek wydźwignęli polską filozofię do „aktualności”, która obchodziła się bez śledzenia i mechanicznej imitacji najnowszych filozoficznych języków, i do „europejskości”, która nie potrzebowała już nikogo „doganiać”.

Jan Tokarski

Miłośnicy antynomii

Warszawska szkoła historyków idei jest zjawiskiem dyskusyjnym zarówno w znaczeniu ruchu „uciekinierów z krainy iluzji”, jak i środowiska konsekwentnych sceptyków. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że dzieła Baczki, Kołakowskiego, Szackiego i Walickiego łączy pewne pokrewieństwo. Autorzy ci są tropicielami antynomii.

Dobrosław Kot

Blizny Erosa

Miłość rodzi się z doświadczenia braku. Pierwszym krokiem na drodze miłości jest uświadomienie sobie głupoty, brzydoty, zła. Rozpoznanie tego jako braku, jako czegoś dotkliwego i domagającego się przezwyciężenia, otwiera przed nami nową perspektywę.

z Adamem Wareckim rozmawia Anna Mateja

Bezużyteczne rozkosze

Po co motylom różnobarwne skrzydła? Dla zmylenia przeciwnika, by ptak zaatakował skrzydła, a nie np. odwłok czy głowę? By upodobnić się do kwiatów i ukryć? Wydawać się może, że mamy do czynienia ze sterowaną ewolucją, tak nieprzypadkowe i przemyślane jest to, z czym obcuje się, badając motyle.

Krzysztof Kornas

Algorytmy życia wewnętrznego

Ewolucyjne podobieństwa między ludźmi a innymi zwierzętami nie zachodzą wyłącznie „od szyi w dół”; uwzględniają także umysły, a w ich ramach – emocje.

Tadeusz Sławek

Chrystus, Piłat – nie bez reszty

Jezus zawiśnie na krzyżu, co w oczach śmiertelnych oznacza koniec marzeń o lepszym świecie. Piłat ustąpi przed tłumem i przebiegłością Sanhedrynu. Prawo przegrywa, bo nie dochodzi do wydania wyroku; klęskę ponosi też sprawiedliwość, gdyż morderca Barabasz zyskuje wolność, gdy ten, który uzdrawiał, cierpi straszną śmierć. Sąd i zbawienie, codzienność ludzkiego porządku i jej przyszły kres połączony z ostatecznym zwycięstwem dobra, rozmijają się bez nadziei spotkania.

Agata Łukomska

To spotkanie trwa nadal

„Cóż to jest prawda?” – zapytał sędzia, przerywając podsądnemu, który, zamiast odpowiadać na stawiane pytania, mówił o swoim nadprzyrodzonym posłannictwie. Czy Piłat rzeczywiście chciał się dowiedzieć, o jakiej prawdzie mówił Jezus? Czy też – jak często pisano – jego pytanie było wyrazem zniecierpliwienia, sarkastyczną reakcją światowca na naiwność prostaczka, który najwyraźniej wierzy w magiczną moc wielkich słów? Według relacji Piłat nie czekał na odpowiedź, nie otrzymał jej, i jako sędzia potępił człowieka, którego jako człowiek nie mógł albo nie chciał zrozumieć.

z Bogdanem Szlachtą rozmawia Mateusz Burzyk

Sprawiedliwość po grzechu

Rozstrzygnięcie wypracowane na Zachodzie wyraźnie rozdzielało dwie sfery: sacrum i profanum, częściowo podporządkowując tym, którzy wiodą ludzkość w kierunku zbawienia, tych, którzy mają dbać o zapewnienie pokoju doczesnego, czyli ziemskiej sprawiedliwości.

z Tomaszem Polakiem rozmawia Michał Jędrzejek, Rafał Zawisza

Nigdy się nie dowiemy, co zaszło między nimi

Giorgio Agamben ma rację co do niemożliwości „pogodzenia sprawiedliwości i zbawienia”. Zbawienie nie jest sprawiedliwe. Jest nie-sprawiedliwe. Ale przypominanie tego to ślepa uliczka, skoro ludzie wciąż chcą i jednego, i drugiego: sprawiedliwości i zbawienia.

Dominika Kozłowska

A jeśli sprawiedliwość nie jest z tego świata?

Twierdzenie, że żyjemy w epoce „postprawdy”, może rodzić optymizm.

z Karolem Tarnowskim rozmawia Mateusz Burzyk, Dominika Kozłowska

Nie zawsze trzeba wygrywać

Moja filozofia wiary i Boga znacznie bardziej bazuje na pytaniach i braku definitywnych rozstrzygnięć, na samym otwarciu na wymiar metafizyczny i religijny niż na formułowaniu odpowiedzi.

Karol Tarnowski

Metafizyka w człowieku

Religia nie redukuje się do metafizyki i etyki, tak jak obie te dziedziny do religii. Ale w moim przekonaniu wszystkie one zakładają wymiar metafizyczny i metafizyczną wyobraźnię.

Giorgio Agamben

Anioły i historia

Każdy anioł ma dwoistą naturę: ekstatyczne chóry śpiewające w niebiosach nieskończoną chwałę Boga są niczym innym jak drugim obliczem – ceremonialnym i liturgicznym – pilnych skrzydlatych funkcjonariuszy, którzy wykonują na ziemi „historyczne” dekrety Opatrzności.

Ireneusz Kania

Do czego są nam potrzebne anioły?

Problematyka „anielska” jest nie mniej złożona i bogata niż „diabelska”; anioł, jego istota i usytuowanie w teologii chrześcijańskiej nastręczają wręcz więcej pytań, wątpliwości i niejasności niż diabeł, poniekąd prosta antyteza Boga.

Szymon Wróbel

Pożytek z Jürgena Habermasa

Byłbym skłonny mówić o samotności Habermasa we współczesnej filozofii. Ale także o jego niespodziewanej, ponownie odkrytej, oryginalności oraz użyteczności.

z Jürgenem Habermasem rozmawia Michaël Foessel

Powołanie filozofii. Krytyka i komunikacja

Filozofia jest dziś przedsięwzięciem pasożytniczym, żywiącym się cudzymi procesami uczenia. Lecz właśnie w tej drugorzędnej roli refleksyjnego odnoszenia się do innych, zastanych postaci ducha obiektywnego filozofia może krytycznie spojrzeć na całość tego, co wiemy, i tego, co myślimy, że wiemy.

z René Girardem rozmawia Redakcja czasopisma „Réforme”

Apokalipsa już się rozpoczęła

Żyjemy w epoce wstrząsu. Ogłoszenie apokalipsy to dziś jedyny sposób na uratowanie świata. Wyzwanie ludzkości trwa.

Rafał Zawisza

Bez końca z Girardem, i tak aż do końca świata…

Teoria Girarda ma dzięki swojemu rozmachowi potencjał, żeby widzieć w procesie sekularyzacji spełnianie się Ducha, jednającego konserwatywny respekt dla uznanych i sprawdzonych instytucji z rewolucyjnym zapałem do ich odnowy oraz liberalnym wyczuciem kruchości życia jednostkowego.

z ks. Robertem Woźniakiem rozmawia Michał Jędrzejek

Bóg umarł, ale nie jest martwy

Na krzyżu zdemistyfikowany zostaje obraz Boga jako bestii i despoty, który zagarnia i podporządkowuje. Ukazuje On siebie w uniżeniu. Jego najgłębsza interwencja w dzieje świata nie jest inwazyjna.

Michał Jędrzejek

Teologia śmierci Boga – 50 lat później

Jeżeli Bóg istnieje i czyta prasę, to nie wspomina chyba zbyt dobrze świąt wielkanocnych 1966 r. Amerykański tygodnik „Time” po raz pierwszy w swojej historii nie zamieścił wtedy na okładce żadnej fotografii czy ilustracji, lecz tylko trzy słowa zapisane czerwonymi literami na czarnym tle: „Is God Dead?” (Czy Bóg jest martwy?).

Steven Pinker

Coraz więcej spośród nas żyje w pokoju

Czy jesteśmy świadkami postępu w dziedzinie moralności? Odpowiedź na to pytanie nie powinna zależeć od naszego temperamentu.

John Gray

Steven Pinker myli się w sprawie przemocy i wojny

Istnieje wpływowa grupa wybitnych myślicieli, dla których przemoc jest objawem swego rodzaju zacofania. Przekonują nas oni, że w nowoczesnym świecie wojny praktycznie zanikły. Największe mocarstwa nie doświadczają konfliktów wewnętrznych ani nie mają najmniejszej ochoty wojować ze sobą nawzajem. Zamiast tego przewodzą rozwojowi demokracji, przyswajaniu oświeceniowych wartości oraz ekspansji dobrobytu – epoce postępu, jakiej świat dotąd nie zaznał.

Anna Arno

„Czym jednak jest piękno, tego nie wiem”

Każdy zna to uczucie: poruszeni urokiem, pragniemy się podzielić przedmiotem naszego zachwytu. Przeżywamy dotkliwe rozczarowanie, kiedy towarzysze nie podzielają uniesienia. Okazuje się, że nasze uczucie jest prywatne, nie zaś oparte na uniwersalnych przesłankach.

Mikołaj Ratajczak

Laboratorium obrazu

Warto spojrzeć na Warburga od trochę innej strony niż jak na wybitnego badacza – zwłaszcza że w formule atlasu, nad którym prace przerwała przedwczesna śmierć autora, ta inna strona dochodzi do głosu być może równie silnie co biografia niemieckiego akademika, znawcy włoskiego renesansu.

z Piotrem Augustyniakiem i Tadeuszem Gadaczem rozmawia Mateusz Burzyk

Pojęcie niedoskonałe

Personalizm katolicki był w Polsce w kleszczach: reżimu komunistycznego z jednej strony, a tradycyjnego polskiego katolicyzmu – z drugiej. To skazało go na porażkę, choć wcześniej przyczynił się do wielkiej zmiany społecznej.

Roberto Esposito

Dyspozytyw osoby

W starożytnym Rzymie niemożliwa była personalizacja wobec kogokolwiek bez depersonalizacji wobec innych – bez spychania kogoś w nieokreśloną przestrzeń sytuującą się poniżej poziomu osoby. W tle osoby zawsze prześwitywał bezwładny profil rzeczy.

Paul Ricoeur

Umiera personalizm, powraca osoba…

Ten krótki wykład uzasadniony jest troską o właściwe zrozumienie zastrzeżeń, a czasami wręcz niechęci, jaką odczuwają przedstawiciele pokolenia młodszego niż moje w stosowaniu pojęcia „personalizm”, ale jednocześnie przyświeca mi pragnienie zachowania krytycznej życzliwości w ocenie dzieła Emmanuela Mouniera.

Karol Tarnowski

Jaka przyszłość religii?

Jest rzeczą naturalną, by w jubileuszowym numerze „Znaku” zadumać się nad przyszłością religii, ich możliwymi losami w świecie, który od końca II wojny światowej zmienił się dramatycznie, a przecież nie na tyle, żeby radykalnie utracić kulturową ciągłość.

Mateusz Burzyk

Czy to jeszcze / tylko książka?

To nie było wydarzenie niespodziewane. Nie dlatego że od wydania francuskiego oryginału minęło ponad 35 lat, ale ze względu na fakt, że publikacja Tysiąca plateau, tak samo zresztą jak wciąż odkładana (być może już ostatecznie porzucona) premiera Anty-Edypa, była oznajmiana i oczekiwana – przynajmniej przez zainteresowanych współczesną filozofią kontynentalną.

Piotr Sadzik

Widma sprawiedliwości

W obliczu świata, który na niespotykaną dotąd skalę zawłaszcza i unicestwia życie, Widma Marksa Jacques’a Derridy formułują prostą i jednocześnie niezbędną diagnozę. Projektując unikalny model etycznej polityki, wzywają do natychmiastowych i solidarnych działań w imię sprawiedliwości – idei, z którą zbyt pochopnie rozstały się słowniki współczesności.

Tadeusz Zatorski

Między ironią a lojalnością

Hermetyczny język Blumenberga zdaje się dopuszczać bardzo różne wykładnie i prowadzić czytelnika w różnych kierunkach. Gdy więc w liście do Wolffa świat wyobrażeń chrześcijańskich określa on jako coś, „co sprawia, że stoimy oniemiali”, gdy przeciwstawia się lekkomyślnej pogardzie liberalnych teologów wobec dziewiczych narodzin i gdy dla „świata nie całkiem opuszczonego przez Boga” domaga się „nieco mariologii Uwe Wolffa”, to ów czytelnik może mieć wrażenie, że ta utrata wiary nie była może pełna i ostateczna.

Robert Pawlik

Czego Hans Blumenberg może nauczyć teologa o Kościele

W 2014 r. Uwe Wolff opublikował otrzymany od Hansa Blumenberga list, który, napisany w 1996 r., kilka tygodni przed śmiercią autora, można prawdopodobnie uznać za jego „ostatnie słowo” . Pięć gęsto zapisanych stronic maszynopisu zasługuje z kilku względów na uwagę.

Piotr Napiwodzki

Quid non est publicandum…

Dwadzieścia lat temu (28 marca 1998 r.) zmarł Hans Blumenberg, filozof uważany za jednego z ważniejszych niemieckich myślicieli XX w. Znany jest zwłaszcza z refleksji nad statusem metafory w dyskursie filozoficznym, specyfiką nowożytnego przełomu w kulturze i rolą, jaką w tych procesach odegrały nauka i sztuka.

Michael Marder

Czy rośliny powinny mieć prawa?

Rośliny nie istnieją wyłącznie jako pożywienie zwierząt i ludzi; wręcz przeciwnie, wspaniale się rozwijały na długo przed tym, kiedy na scenie ewolucji pojawiliśmy się my. Oto i fundamentalny argument za rozważeniem możliwości nadania roślinom praw.

Adam Workowski

Wykolejone emocje

Bywam zadziwiony albo przerażony własnymi uczuciami. Nazywam te stany emocjami wykolejonymi, bo są nieokiełznane i prowadzą mnie w nieznanym, groźnym kierunku. Nie są tylko egzotycznymi zdarzeniami, które obserwuję z zaciekawieniem. Niesamowite jest to, że te dziwne, obce emocje odsłaniają mnie samego. Jeśli same „wyskoczyły z kolein”, to czy moje życie też może być „wykolejone”?

Catherine Malabou

Plastyczność a cierpienie mózgowe i psychiczne

Zarówno w psychoanalizie, jak i w neurobiologii plastyczna psychika i plastyczny mózg są tym, co znajduje dobrą równowagę między przyszłością a pamięcią, zdolnością do zmieniania się i skłonnością do pozostania tym samym, otrzymywaniem i nadawaniem kształtu. Plastyczność ma jednak również potencjał destrukcyjny.

z Catherine Malabou rozmawia Noëlle Vahanian

To samo jest różne

W przypadku tożsamości nie sposób rozgraniczyć tego, co pojedyncze i powszechne. Istnieje wspólna struktura, funkcjonująca jednak na wiele różnych sposobów. Tożsamość zdecydowanie nie jest substancją.

Antoni Szwed

Intymny Kierkegaard

Świderski zderza ze sobą Witolda Gombrowicza i Fryderyka Nietzschego z Sorenem Kierkegaardem. Do wszystkich trzech myślicieli ma osobisty stosunek i wyraźnie sympatyzuje z ich wyobcowaniem, duchowo do nich przystając.

Piotr Sawczyński

Pojąć politykę

Pojęcia polityczne to pierwsza w Polsce książka Roberta Esposita, czołowego przedstawiciela współczesnej włoskiej filozofii politycznej, na Zachodzie określanej często mianem Italian Theory.