Na ogół mówiono o instrumentalizacji tradycji narodowej przez ekipę Gomułki poszukującej uprawomocnienia swoich rządów i „komunistycznej wojnie domowej” w Marcu. Autorzy tomu pytają o innych uczestników procesu zmiany (opozycję, Kościół i poszczególne grupy społeczne) i jej komponenty (nie tylko sferę polityczną, ale też religijną, kulturowy i społeczną).
Ta operacja prowadzi ich do nieoczekiwanego zestawienia roku 1968 z 1966. Zastanawiają się, jak silny i dynamiczny spór pomiędzy partią a Kościołem wokół Milenium Chrztu Polski / Tysiąclecia Państwa Polskiego odwołujący się do podzielanych przez społeczeństwo wyobrażeń narodowych przekształcił sferę publiczną i jakie dawne obrazy, opowieści, wzorce zachowań i podziały uruchomił. Okazuje się, że mimo że strony konfliktu wiele różniło łączył je podobny język i schematy rozumienia teraźniejszości oraz przeszłości. Ich najważniejszym składnikiem była idea wiecznego i jednorodnego narodu polskiego, wykluczająca niepasujących do tego obrazu poza obręb wspólnoty. Kościół upowszechniał teologię narodu, partia teleologiczną wizję wiążąca raczej brunatną niż czerwoną nicią tradycje piastowskie, Grunwald i socjalistyczną teraźniejszość. W czasie trwania sporu przećwiczono dyscyplinujące mechanizmy jednoczenia społeczeństwa oraz definiowania wroga. W zebranych tekstach Marzec wyłania się jako następstwo zmiany w przestrzeni społecznej i narastającej przewagi nowego ideowego hegemona – nacjonalizmu.
_
Rok 1966. PRL na zakręcie
red. Katarzyna Chmielowska, Grzegorz Wołowiec, Tomasz Żukowski,
Instytut Badań Literackich, Warszawa 2014, s. 409
