Ks. Józef Tischner pisał, iż populizm polega na tym, że ten, kto pochodzi z „ludu”, znaczy więcej niż inni i jest przeznaczony do odegrania szczególnej roli w historii. Dzieje się tak z dwojakiego powodu: najpierw z racji nieomylności w sprawach społecznych („instynkt klasy robotniczej jest nieomylny”), po wtóre – z powodu cierpień, które oczyszczają z wszelkich win („nie ma już grzechu, są tylko głodni”). Uciśnionym wszystko wolno. Ponieważ uciśnieni – „lud” – zajmują uprzywilejowane miejsce w organizmie społecznym, każdy uczciwy człowiek powinien wczuwać się w sytuację uciśnionego ludu i walczyć o jego wyzwolenie. A co będzie, gdy „ludu” zabraknie? „Lud” będzie istniał zawsze („ubogich zawsze macie między sobą”), w razie czego jednak należy go stworzyć dla dobra „wczuwających się”[1].
Radio Maryja jest uznawane za patriotyczne i wierne tradycji, ale jest ono również krytykowane w wielu wymiarach. Zarzuca mu się, że jest nacjonalistyczne, fundamentalistyczne, tradycjonalistyczne, antydemokratyczne czy wreszcie populistyczne. Poniższe rozważania dotyczą jedynie tego ostatniego elementu – populizmu. Chcąc zrozumieć złożoność zjawiska, należy najpierw wyjaśnić, czym jest populizm, a następnie jaki jest jego związek z religią. Rozważania teoretyczne pomogą nam odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje powiązanie między populizmem i Radiem Maryja.
Zdanie Ludwiga Wittgensteina, iż znaczenie słowa leży w sposobie posługiwania się nim, można odnieść także do populizmu. Pojęcie to używane jest między innymi do określenia strategii i stylu rządzenia, dyskursu, kultury, ideologii czy doktryny, jak również ruchu społecznego czy partii politycznej. Występuje ono zarówno w znaczeniu pozytywnym, jak i negatywnym. Współcześnie korzysta się zeń bardzo często, mówi się wręcz o karierze tego słowa[2]. Powszechność jego użycia powoduje jednak, że zaciera się jego znaczenie. Podsumowując liczne dyskusje na ten temat: główny spór toczy się wokół pytania o formę populizmu, panuje natomiast jednomyślność co do jego cech wspólnych.
Populizm: próba definicji
Populizm pochodzi od łacińskiego słowa populus, które w języku polskim znaczy „lud” (wszelkie nazwy pokrewne wiążą się z różnymi znaczeniami słowa „lud”, który stanowi rdzeń omawianego tu zjawiska[3]). W zależności od kontekstu lud może oznaczać obywateli, większość, masy, tłum, ale też i „komunistycznych despotów”, którzy „lubili powtarzać, że ciągle trzeba uczyć się od mas”[4]. Warto też pamiętać o wprowadzonym przez Paula Taggarta pojęciu „centrum” (the heartland), które oznacza w rzeczywistości wszystkich odrzuconych, prześladowanych, pokrzywdzonych i zmarginalizowanych. Populiści idealizują tę wspólnotę, nadają nowe oblicze odrzuconym, umieszczają ich w centrum zainteresowania. Co więcej, przedstawiają koncepcję idealnie skonstruowanego świata, w którym to właśnie wiara w jego nadrzędność jednoczy odrzucony lud[5]. Ta gloryfikacja ludu i tworzenie wyidealizowanego monolitu idzie jeszcze dalej, bowiem lud uważa (czy też populiści go do tego przekonują), że jest lepszy niż rządzące nim elity. Dzieje się tak dlatego, że elity polityczne (lub też – w zależności od sytuacji – elity ekonomiczne, intelektualne, instytucje, grupy społeczne etc.) są utożsamiane z korupcją, żyją kosztem ludu i działają wbrew ludowi, a przecież „prawdziwa mądrość i czystość tkwi jednoznacznie w ludzie”[6].
