fbpx
Marek Kucia marzec 2013

Żyd wyobrażony

Książka Aliny Całej przedstawia antysemityzm w Polsce od czasów najdawniejszych nieomal do dzisiaj, a także podejmuje problem jego genezy. Żyd – wróg odwieczny? przynosi jak dotąd najbardziej wszechstronne studium zjawiska.

Artykuł z numeru

Prawo do zabijania

Prawo do zabijania

Podstawową wartość książki Aliny Całej stanowi walor informacyjny. Tylu opisów oraz analiz idei i manifestacji antysemityzmu w Polsce i na świecie nie zawierała dotąd żadna publikacja. Czytelnik znajdzie w tej pracy znane z książek Hannah Arendt, Jacoba Katza czy Léona Poliakova informacje o chrześcijańskim antyjudaizmie oraz ideologii i ruchu antysemityzmu w Europie Zachodniej, dotyczące m.in. wiary w bogobójstwo i mord rytualny, kojarzenia Żydów z diabłem, koncepcji dyskryminacji i segregacji, spiskowej wizji świata, przypisywania Żydom negatywnych cech stereotypowych, powiązania antysemityzmu z rasizmem, nacjonalizmem i szowinizmem, prawicowością i totalitaryzmem, kryzysami gospodarczymi i konfliktami społecznymi. Na podstawie literatury przedmiotu autorka przedstawia rolę, jaką w powstaniu i rozwoju antysemityzmu na Zachodzie odegrały takie postaci, jak: Johann Andreas Eisenmenger, Voltaire, Herder, Kant, Fichte, Marks, Richard Wagner, Joseph Arthur de Gobineau, Eugen Dühring czy Adolf Hitler.

Kukły Judasza i „żydożercy”

Najwięcej miejsca w książce Całej zajmują jednak jej własne analizy wizerunku Żyda i stosunków międzywyznaniowych w polskiej kulturze ludowej (to nawiązanie do jej wcześniejszej, świetnej książki Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005) oraz kulturze wysokiej, a przede wszystkim – analizy przenikania antysemityzmu na ziemie polskie pod koniec XIX w. z Prus, Austrii, Węgier i Francji oraz rozwoju polskiej ideologii i ruchu antysemickiego przed odrodzeniem Polski i w okresie międzywojennym. Z tych fragmentów książki, najważniejszych dla zrozumienia genezy antysemityzmu w Polsce, czytelnik dowie się m.in. o niezwykle rozpowszechnionym i ciągle żywym w folklorze zwyczaju wieszania kukły Judasza na Wielkanoc, a także o modelu wzajemnych stosunków między Polakami a Żydami w dawnej Polsce, które autorka określa mianem „pokojowej izolacji”. Cała omawia pozytywne i negatywne cechy charakteru przypisywane Żydom przez chłopów (m.in. pobożność i bezbożnictwo, pracowitość i lenistwo). Z książki można dowiedzieć się o wrogich wypowiedziach ks. Stanisława Staszica, którego autorka uznaje za prekursora antysemityzmu w Polsce, i negatywnych sądach Joachima Lelewela, skądinąd uchodzącego za przyjaciela Żydów. Ewenementem w skali europejskiej Cała określa pozytywne poglądy i działania wobec Żydów, jakie cechowały Adama Mickiewicza. Natomiast ambiwalentną, niepozbawioną schematyzmu, stereotypów, uprzedzeń i niechęci, a nawet antysemityzmu postawę dostrzega u przedstawicieli pozytywizmu – Konopnickiej, Orzeszkowej, Prusa i Świętochowskiego.

Autorka opisuje pierwsze forum polskich antysemitów – tygodnik „Rola”, oraz pierwsze i przez długie lata najważniejsze polskie ugrupowanie antysemickie – Narodową Demokrację, oraz idee i działania czołowych polskich antysemitów, m.in Teofila Merunowicza, Teodora Jeske-Choińskiego, Romana Dmowskiego, Adama Doboszyńskiego, Jędrzeja Giertycha, Feliksa Konecznego, Adolfa Nowaczyńskiego czy ks. Stanisława Trzeciaka oraz ich współczesnych naśladowców. Obrzydzenie wywołuje omawiana w książce mowa nienawiści polskich antysemitów, a zgrozę budzą liczne na ziemiach polskich pogromy Żydów i inne akty przemocy wobec nich, które autorka przedstawia jako wykwit ideologii i agitacji antysemitów – „żydożerców”.

Chcesz przeczytać artykuł do końca?

Zaloguj się, jeden tekst w miesiącu dostępny bezpłatnie.

Zaloguj się