fbpx
Łukasz Paw grudzień 2011

Czy lęk czyni nas lepszymi obywatelami?

Amerykanie byli mniej skłonni do oszustw po zamachach na WTC. Ich uczciwość zwykle rośnie przed świętami państwowymi. Psychologowie społeczni twierdzą, że wiedzą dlaczego tak się dzieje. Okazuje się, że napięcie pomiędzy instynktem samozachowawczym a nieprzewidywalnością śmierci może wywołać silny lęk egzystencjalny, a ten ma wpływ na postawy polityczne, decyzje wyborcze czy poparcia dla określonych typów przywództwa.

Artykuł z numeru

Homoseksualista idzie do nieba

Homoseksualista idzie do nieba

Uczciwość na wykresie

Amerykański ekonomista Steven D. Lewitt w swojej książce Freakonomia – świat od podszewki, omawiając oszustwa dokonywane w prozaicznych transakcjach, przytacza przykład firmy cateringowej Paula Feldmana, która dostarcza od ponad 20 lat „śniadaniowe bajgle” do waszyngtońskich biurowców. System Feldmana – byłego analityka agencji rządowej – miał charakter samoobsługowy: pracownicy biur, w których stały kosze z bajglami, mieli sami wrzucać należną sumę do puszki obok. Właściciel od początku prowadził drobiazgowe statystyki odnośnie „stopy zwrotu z puszki” w każdej z obsługiwanych firm.

Dane Feldmana posłużyły Lewittowi jako punkt wyjścia do wielu interesujących spostrzeżeń. Zauważył on m.in., że wyraźny trend spadkowy z lat 90. dotyczący zawartości puszek (czyli de facto – wzrost oszustw), odwrócił się począwszy od 11 września 2001 r. (ataki terrorystyczne na World Trade Center – WTC). Dodatkowo Lewitt dostrzegł większą „uczciwość” klientów w tygodniach poprzedzających święta państwowe, np. Dzień Niepodległości (4 lipca).

Czy jest coś, co wiąże te dwa rodzaje zdarzeń i co mogłoby wyjaśnić te zachowania? Niektórzy psycholodzy społeczni twierdzą, że są w stanie odpowiedzieć na te pytania. Co więcej, mogą wywoływać podobne procesy w warunkach laboratoryjnych.

Wyjaśnienia nagłych zmian zachowania – jak tych przytoczonych powyżej za Stevenem Lewittem – dostarcza tzw. teoria opanowania trwogi (Terror Management Theory, dalej w skrócie TOT) – wypracowana przez Sheldona Solomona, Jeffa Greenberga oraz Thomasa Pyszczynskiego. Teoria ta, rozwijana na gruncie psychologii społecznej od połowy lat 80. minionego wieku, stała się inspiracją dla wielu badań eksperymentalnych i analiz prowadzonych w warunkach naturalnych . Co ważne dla tematu niniejszego eseju, w swych podstawowych tezach teoria ta dotyka problemów kluczowych dla sfery polityki, takich jak stosunek do „swoich” i „obcych”, postaw politycznych, decyzji wyborczych czy poparcia dla określonych typów przywództwa.

Lęk egzystencjalny – ukryty impuls

Według wspomnianej teorii przy wyjaśnieniu zachowania człowieka istotną rolę odgrywa nieuświadomiony lęk przed śmiercią (lęk egzystencjalny). Badacze rozumieją to w sposób następujący: człowiek jest istotą biologiczną i tak jak inne zwierzęta posiada silnie rozwinięty instynkt samozachowawczy. Tym, co go wyróżnia są wysoko rozwinięte zdolności poznawcze, dzięki którym w określonym momencie ewolucji zaczął on dostrzegać swoją śmiertelność. Uświadomił sobie, że kres życia jest nieuchronny i jednocześnie nie jest w stanie określić go w czasie. Napięcie pomiędzy, z jednej strony silnym instynktem samozachowawczym a z drugiej nieuniknionością i nieprzewidywalnością śmierci, tworzy warunki, w których może wystąpić niezwykle silny lęk egzystencjalny (określony przez badaczy „trwogą”).

Chcesz przeczytać artykuł do końca?

Zaloguj się, jeden tekst w miesiącu dostępny bezpłatnie.

Zaloguj się