655 – spis treści

Myślenie życzeniowe, sceptycyzm, nadzieja

Kiedy 9 października Komitet Noblowski oficjalnie ogłaszał, że laureatem tegorocznej nagrody pokojowej został Barack Obama, wyraźnie słychać było, jak zgromadzeni na sali w Oslo goście i dziennikarze aż zachłystują się ze zdumienia. Decyzja z pewnością zaskakiwała, gdyż – mimo najszczerszych nawet chęci – polityce zagranicznej nowej administracji w Waszyngtonie raczej trudno przypisać konkretne osiągnięcia. „Tak szybko?” – komentował werdykt noblowskiego jury Lech Wałęsa (Nagroda Nobla 1983) z charakterystyczną dosadnością: „Za wcześnie!”. Sceptycyzm Wałęsy, skrzętnie odnotowany przez redakcję londyńskiego „Timesa”, nie był wcale odosobniony.

Po przesileniu

Gdy przed miesiącem pisałem swój komentarz do wydarzeń rozgrywających się na polskiej scenie politycznej, trudno było jeszcze prognozować konsekwencje „afery hazardowej”, gdyż sprawa ta była bardzo świeża. Obecnie można ją już oceniać z pewnego dystansu. Pierwsze pytanie narzuca się samo. Czy mieliśmy do czynienia z rzeczywistą aferą?

Afrykańskie wyzwania

Argument kolonialny tylko częściowo tłumaczy słabość systemów prawnych w większości państw Afryki oraz komunikacyjnej przepaści między władzą, a wyłaniającymi ją społecznościami.

Dlaczego Afryka?

Ciągle fascynują nas egzotyczne kraje, które choć odległe, przeobrażają się w coraz nam bliższe nie tylko dzięki temu, że je poznajemy, lecz również dlatego, że sami Afrykanie stają się „uczestnikami naszego świata”.

Kaleka pomoc

Jeśli utrzymamy dotychczasowy model pomocy Afryce, w dającej się przewidzieć przyszłości liczba mieszkańców tego kontynentu żyjących za mniej niż dolara dziennie zwiększy się z 70 do 90%. Będzie też więcej upadłych państw, skorumpowanych rządów i wojen domowych.

Kilka uwag o polityce Banku Światowego wobec Afryki

Pomoc powinna być kierowana nie tylko do państw, w których mamy gwarancję jej skutecznego wykorzystania – musi być również udzielana krajom, w których podejmuje się różnego rodzaju ryzyko: wprowadza się nowy ustrój, przeprowadza reformy.

To, na co patrzymy, to słowa

Afrykańczyk musiał zmienić swój styl życia: ponieważ biali odeszli, musiał wziąć los w swoje ręce. To jest podstawowa charakterystyka „osoby postkolonialnej”.

Duchy zmarłych i duch opowieści

W Ugandzie wyłoniła się duchowa rzeczywistość kompletnie nieprzekładalna na dziennikarstwo. Miejscowe wierzenia i duchy żyły, były obecne wszędzie. W obliczu tego wszystkiego uznałem, że mogę napisać jedynie o niemożności pojęcia doświadczeń tych ludzi. I o niemożności pojęcia świata duchów. My, ludzie Zachodu, jesteśmy racjonalistami i nie wierzymy w duchy, dlatego chętnie pominęlibyśmy tę kwestię. Jednak oni wierzą. I jeżeli chcemy sprawiedliwie i uczciwie opisać, co się w Afryce dzieje, po prostu musimy brać pod uwagę wszystko, o czym ci ludzie myślą i czym się kierują.

Chrześcijaństwo pomiędzy ryzykiem a odnową

Musimy zadać sobie pytanie, czy jakakolwiek zorganizowana próba ewangelizacji nie jest w istocie równoważna twierdzeniu, że „ten drugi”, który reprezentuje inną religię, jest tym samym kimś poślednim.

Lewą marsz? Raczej: w tył zwrot!

Wobec słabości swoich własnych polityków, ze skrajnie lewicową konkurencją z jednej strony i socjalnymi rządami partii konserwatywnych z drugiej, socjaldemokraci w Europie nie mają co marzyć o szybkim wyjściu na prostą.

Między panem, wojtem a plebanem. Spór o odzyskiwanie majątków

Problem odzyskiwania dóbr odebranych przez rządy komunistyczne prawowitym właścicielom wciąż nie został w Polsce rozwiązany – i to zarówno na poziomie zasad, jak i praktyki sądowej. Stan ten sprzyja niejasnościom, a nawet wynaturzeniom.

Spontaniczność i rygor

Czym są emocje w zbiorowości, w kulturze, religiach, dziejach cywilizacji i narodów? Badamy je zwykle w wymiarze indywidualnym i nagromadziliśmy sporo wiedzy na ten temat. Rzadziej w zbiorowym. Niedawno została wznowiona w Polsce trochę już zapomniana, ale niegdyś sławna „Psychologia tłumu” Gustave Le Bonne, nieoceniony przewodnik demagogów usiłujących z rozemocjonowanych wieców i pochodów uczynić taran roztrzaskujący strukturę państwa, by stojącym ponad tłuszczą watażkom dane było wcielić w życie swoje idee.

Niebiański zaczyn

„Można zaryzykować twierdzenie – pisał Michaił Ałpatow, rosyjski historyk sztuki – że człowiek współczesny przesycony jest już wszystkim, co ludzkie, niekiedy nawet za bardzo ludzkie w sztuce naszych czasów. Pociąga go wzniosłe, idealne, boskie. Właśnie średniowieczna ikona doskonale zaspokaja te tęsknoty. Dzięki niej człowiek współczesny ma szansę wyjść poza granice świata widzialnego, wniknąć w istotę rzeczy nadprzyrodzonych. Ikona daje mu więc coś takiego, czego nie jest w stanie dać żadne inne dzieło sztuki”.

Pani Profesor

Barbara Skarga była człowiekiem pasji, z których największą była z pewnością filozofia. Była ona dla Niej wyrazem podwójnej namiętności: prawdy i myślenia. Namiętność do prawdy kazała Jej być w życiu nieprzekupnie prawdomówną, namiętność do myślenia – zdecydowała o jakości Jej własnej filozofii.

654 – spis treści

Samek i Wikingowie z Puszczy Niepołomickiej

W drugiej połowie sierpnia 1939 roku pan Władysław zgłosił się do pełnienia służby wartowniczej w Żywcu. Po klęsce wrześniowej jego ojciec, przeprowadziwszy likwidację miejscowego posterunku Policji Państwowej, zorganizował transport uzbrojenia, które postanowił przechować. Razem z synem udali się na wschód. Była to podróż pełna przygód i niebezpieczeństw.

Chmury nad naszym życiem politycznym

Cykl wydawniczy miesięcznika „Znak” powoduje, że ten komentarz polityczny piszę w pierwszych dniach „afery hazardowej”; nie znam jeszcze również decyzji rzeszowskiej prokuratury w sprawie Mariusza Kamińskiego, który – jak twierdzą media – ma usłyszeć zarzuty prokuratorskie w związku z akcją CBA w Ministerstwie Rolnictwa w czasach koalicji PiS – Samoobrona – LPR. Najbliższe dni mogą w obu tych sprawach przynieść nowe ważne fakty. Pomimo to pozwalam sobie na postawienie tez, które – jak sądzę – zachowają swoją aktualność także wówczas, gdy ten numer „Znaku” trafi do rąk Czytelników.

Wybory Europejczyków a sprawa hiszpańska

Najważniejszymi wydarzeniami ostatnich tygodni w optyce europejskiej były niewątpliwie wybory w Niemczech i powtórne irlandzkie referendum w sprawie Traktatu Lizbońskiego reformującego UE.

Chrześcijaństwo przed nami

Chrześcijańską odpowiedzią na nadchodzący czas powinna być świętość. Zakorzenienie w Bogu i otwarcie na drugiego człowieka. Okazane mu współczucie i solidarność w jego lęku i nadziei. A także gotowość zakwestionowania tego, co zastane – w świetle Ewangelii.

Wobec współczesności

Pielgrzymka Benedykta XVI do Republiki Czeskiej (26–28 września) stanowiła prawdziwe „laboratorium wiary” – zwłaszcza jeśli chodzi o spotkanie Kościoła (i szerzej: chrześcijaństwa) ze światem współczesnym, który jest – dodajmy – mocno zlaicyzowany.

Ortodoksja a tolerancja

W ramach pożądanej samokrytyki warto zapewne przy rozważaniach na temat „obcego Boga w naszym domu” zająć się również aspektem etycznym tego problemu.

Nawrócenia. Chrześcijaństwo w poszukiwaniu nowych szlaków

Utożsamiając życie chrześcijańskie z życiem zgodnym z normami naszej cywilizacji, straciliśmy z oczu przyszłą, głębszą przemianę, którą zapowiada wiara chrześcijańska, a więc przebóstwienie ludzkiego życia.

Chrześcijańska nadzieja

Chrześcijaństwo, w porównaniu z innymi religiami, ujawniło w trakcie wieków zadziwiającą kreatywność i zdolność do dostosowywania się do czasów, przestrzeni i kultur.

Biskup z indeksu (kościelnego)

Jako młody ksiądz Ottokár Prohászka był zauroczony nowym myśleniem w sercu katolicyzmu czasów Leona XIII: papieża, który swobodnie deklamował Dantego, przyjmował „heretyka” – luteranina Wilhelma II, a przede wszystkim współczuł biedzie wyzyskiwanej klasy robotniczej.

Humanizm, erotyzm, katolicyzm

Seksualność zawiera się w erosie, jest fragmentem całości, owszem, ale takim fragmentem, który niejako zasłania sobą całość. Rzecz w tym, że ujmowanie erotyzmu jako seksualności uniemożliwia rozpoznanie erosa w sensie platońskim – nie prowadzi w górę, ponad siebie, nie ma w sobie twórczej siły, która charakteryzuje erotyzm; nie może być dźwignią transcendencji. Seksualność to eros, który staje się potrzebą, głodem; wystarczy go nasycić, aby zamilkł.

Chrzest jako rytuał inicjacji

Charakterystyczne jest, iż nałożenie ręki na katechumena występuje obecnie wymiennie z rytuałem namaszczenia piersi olejem – jak u wojownika przed walką, co także jest, jak mówiliśmy, symbolem Ducha Świętego.

Ciasteczka Hoffmanna

„Liskov lubował się w rozmaitych dziwacznych zabawkach i sprawiał nimi Jankowi wiele uciechy. Jeszcze kiedy Janek był dzieckiem, Liskov przynosił mu coś osobliwego przy każdych odwiedzinach. Ofiarowywał mu to jabłko, które obrane rozpadało się na sto kawałków, to jakieś osobliwie uformowane ciastko (…).”

Właśnie tutaj, właśnie tutaj

A uczepmy się jeszcze podróżującego „do Polski” Iwaszkiewicza. Zapisał on kiedyś, stojąc u bram Ostrowca: „Dzieje doliny Kamiennej – uwzględniające chyba i przedhistoryczne stanowiska robocze, dymarki i prymitywne fabryki narzędzi krzemiennych – jeszcze nie są napisane.

Zaufać Desdemonie

Taylor wskazuje, że nie bez znaczenia dla ostatecznego zerwania tej odnogi humanizmu z religią była złość na chrześcijaństwo. Brała się z niechęci ludzi oświecenia do karno-prawnej doktryny grzechu pierworodnego i z racjonalistycznej niewiary w świat cudów (odczarowanie), ale Taylor dowodzi, że to zbyt słabe uzasadnienie, zważywszy na siłę niechęci.

Coetzee eseista

Pisarzowi, który wypowiada się o książkach innych pisarzy, towarzyszą zazwyczaj liczne oczekiwania. Czytelnicy tropią odniesienia – choćby pośrednie – do własnych doświadczeń twórczych autora, uważnie śledzą jego literackie sympatie i antypatie, poszukują w tekście autokomentarzy i wskazówek interpretacyjnych.

Simone Weil – odmowa bałwochwalstwa, czyli w poszukiwaniu prawdy absolutnej

Nie odnajdujemy zupełnie w pismach Weil tematyki płci. Czy nierozumienie siebie i swoich poglądów widziała i odczuwała w ten sposób?

Cela numer 21

Martwisz się. Czym się martwisz? Dają jeść? Nie biją? Tym się przecież nie martwisz. Boisz się, że zaczną. Że nie wytrzymasz i powiesz. Wszystko, nazwiska, daty, adresy. Bo za dużo myślisz. Bo za dużo masz czasu na myślenie.

653 – spis treści

Zapowiada się długa kampania wyborcza

Sierpień przyniósł wyraźne obniżenie temperatury życia politycznego,  co ma ewidentny związek z wakacjami parlamentarnymi. Sprawą, która w tym miesiącu chyba najbardziej poruszyła opinię publiczną, było niewywiązanie się przez katarskich inwestorów z obietnicy zakupu stoczni w Szczecinie i w Gdyni.

Strategie wyjścia

Gołym okiem dziś widać, jak Zachód – zmęczony zaangażowaniem zbrojnym w dwa najpoważniejsze  „międzynarodowe” konflikty ostatnich lat – coraz wyraźniej obmyśla (lub wprowadza) strategie wycofywania się z nich.

Religie dla pokoju

Począwszy od 1987 roku, rzymska Wspólnota Sant’Egidio w różnych miejscach Europy organizuje coroczne spotkanie międzyreligijne – i jest to wyraźne nawiązanie do Światowego Dnia Modlitwy o Pokój, jaki z inicjatywy Jana Pawła II odbył się w Asyżu (1986).

Akademia contra humanistyka

Humanistyka ulega rozkładowi na uniwersytecie, instytucji powołanej przez społeczeństwo do zajmowania się w jego imieniu najczystszym, najpoważniejszym myśleniem.

Literatura utracona. Programy społeczne a rozkład humanistyki

Gdy spotykamy się dziś z postulatem, by polityka zyskała bardziej poczesne miejsce w świecie akademickim, naturalne byłoby przypuszczenie, że wysuwają go profesorowie i studenci nauk politycznych, być może chcąc zwiększyć wagę swojej dziedziny nauki. A jednak to nie oni stawiają tego rodzaju żądania, lecz, o dziwo, humaniści, a w szczególności wykładowcy literatury.

Przed teorią nie ma ucieczki

Możliwe, iż dla ludzi mojego pokolenia nowe teorie są trudne do zrozumienia. Jeśli idzie o mnie, zdarza się, że po uważnej lekturze dochodzę do przekonania, iż daną myśl można było wyrazić znacznie prościej i że po takim przekładzie okazuje się banałem albo arbitralnym paradoksem.

Glosy do rozważań Johna M. Ellisa

Czy nauka o literaturze, rozpatrywana nie ze względu na swe zobowiązania dydaktyczne i popularyzatorskie, przeżywa kryzys? Jeśli za jego przejaw uznałbym to, co mi nie odpowiada, odpowiedziałbym zdecydowanym „tak”. Tego wszakże, świadom, iż ewolucja nauki i jej języka stanowi konieczność, robić nie mam zamiaru.

Przeciw nostalgii

Jeśli chodzi o stan badań literackich w Polsce, to po wyczerpaniu się impulsów płynących z jedynej naszej oryginalnej szkoły metodologicznej, tj. strukturalizmu warszawskiego, przechodzimy podobne jak w Stanach Zjednoczonych przemiany, tylko z opóźnieniem i bardziej lękliwie.

Czy mamy dziś kryzys humanistyki?

Ważność humanistyki postrzegam przeto nie w oświeceniowym typie refleksji, głoszącej triumfalny pochód ku lepszemu światu w imię idei postępu i stałego przyrostu wiedzy, ale w jej zdolności do zdawania sprawy z tego kim jesteśmy w świecie, który stał się areną niejednoznaczności, zmienności, niepewności.

Tratwa „Meduzy”, czyli o wspólnym dryfie religii i literatury

Cała humanistyka, ma wiele wspólnego z obecną kondycją katolicyzmu. To samo rzecz jasna dotyczyć musi sytuacji ludzi zajmujących się tymi dziedzinami – tak naprawdę jedziemy na jednym wózku i jest to wózek inwalidzki.

Inne światy, inne prawdy

Uważam, że można być humanistą, nie wierząc wcale w to, że humanistyka jest nauką. Co więcej, uważam, że myślenie o naukowości humanistyki jest zabójcze dla niej i najlepiej, gdyby w ogóle przestała o swojej naukowości myśleć.

Lęk i nadzieja

Nadzieja fundamentalna jest otwarciem na dobro, które przychodzi wraz z darem istnienia i przeczuciem – nieśmiałym, ale i niezwyciężonym – spełnienia najgłębszej ludzkiej tęsknoty w przemienionej rzeczywistości poza granicą śmierci.

Czas wielkich przewartościowań

Sens jest ważniejszy od efektu, skuteczność nie może być po prostu ślepa, ponieważ w rachunku ostatecznym obróci się przeciw ludziom, wymykając się ich możliwościom przewidywania.

Ekumeniczne porady

Nie mam wątpliwości, że polscy politycy dziś tak chętnie pokazujący się podczas modlitw i w towarzystwie kleru, gdy zobaczą słabnący wpływ Kościoła, opuszczą go równie szybko, jak dziś opuszczają swoje żony dla młodszych partnerek.

Zakrzyczeć śmierć, znieczulić strach

Śmierć jest nie tylko próbą wierzącego, ale i próbą wiary. Tylko perspektywa nieuchronnej śmierci rodzi pytanie „co dalej?”. Nie jest to pytanie abstrakcyjnie, nie jest to dylemat poznawczy, jest to bolesny los każdego z nas.

***

O stosowalności prawnej definicji ludobójstwa decydują sądy. Na mocy werdyktu mamy prawo, a może wręcz obowiązek twierdzić, że na przykład w Srebrenicy doszło do ludobójstwa, że było to coś specyficznego – ta właśnie szczególna odmiana zbrodni przeciw ludzkości.